Living labs, fieldlabs, innovatieve labs en ga zo maar door. De termen vliegen je om de oren. Maar wat zijn dit nu eigenlijk, wat is het nut en hoe zet je ze in? En hoe kan een living lab bijdragen aan ‘Leisure for a better Society’?
Deze en nog veel meer vragen stonden op 10 juni centraal bij het webinar Exploring Living Labs van House of Leisure en Brabant C. Moderator Fred de Graaf ging in gesprek met de ervaringsdeskundigen Simon de Wijs (onderzoeker en docent bij BUas), Noud van Herpen (programmamanager Sportservice Noord-Brabant), Mirjam Hament (Adviseur Business Development Brabant C, investeringsfonds voor kunst en cultuur) en Joost Melis (directeur House of Leisure en programmamanager van Midpoint Brabant).
Het begrip Leisure
Als inleiding op de discussie schetst Simon de Wijs de context van het begrip leisure: “Je kunt vanuit allerlei perspectieven naar leisure kijken. Bijvoorbeeld letterlijk als vrije tijd. Gaat dit over vrije tijd hebben, je vrij voelen of keuzevrijheid hebben? Op de vraag ‘Wat is vrije tijd?’ krijg je vaak specifieke activiteiten als antwoord, zoals sporten, wandelen of een concert bezoeken. Iedereen kan hier andere emoties bij hebben. Je kunt leisure ook benaderen als lifestyle of subcultuur. Voetbal als de nieuwe religie, als iets dat verbindt tussen mensen. Voorheen dacht je bij leisure vooral aan sport, toerisme en cultuur. En aan bezoekers, overnachtingen enzovoorts. Inmiddels leeft het besef dat leisure veel meer is dan één vastomlijnde sector. Dingen vervlechten met elkaar. Het is bijna saai als je op een evenement maar één ding kan doen. En ook toeleveranciers horen erbij, als onderdeel van de hele waardeketen.”
Simon vervolgt: “Leisure heeft ook te maken met carrières, hobbies, passies, bezigheden, talent. De werkende mechanismen van leisure kun je eveneens toepassen in andere sectoren. Wat betekent leisure voor de kwaliteit van leven, voeding, gezondheid en duurzaamheid? En tot slot is er nog de methodologische kant. Hoe kan leisure bijdragen aan de grote transitieopgaven voor een betere samenleving? Zoals de Sustainable Development Goals van de VN. Hoe kun je experimenteerruimte creëren en technieken als storytelling, co-creatie en spel hiervoor inzetten?”
Joost heeft hier wel een idee over: “Je kunt mensen ‘onbewust’ bewust maken van het gedrag dat nodig is voor de grotere opgaven. Neem ze mee in de film. Vraag je af of je je gasten hier iets van mee kunt geven. Het vrijetijdsdomein is hiervoor bij uitstek geschikt. Kunst en cultuur hebben altijd al die opgaven gehad. De coronacrisis heeft ons geleerd dat we nu moeten doorpakken op de zwaardere maatschappelijke thema’s.”
Drie typen labs
Er zijn verschillende soorten labs. Een university lab is een volledig gecontroleerde setting. Een fieldlab is een nagebouwde situatie op locatie met een vooraf bepaald doel. En een living lab is een real-life setting, daar waar de mensen leven. Samen werken zij aan een oplossing. Je weet vooraf nog niet wat er uit de onderzoeken komt en aan welke van de opgaven je de grootste bijdrage kunt leveren. Het is veel meer een reis dan een project met een start en een eind. Van de drie labs werkt het living lab het meeste vanuit de praktijk, met een hoge betrokkenheid van de eindgebruiker.
House of Leisure in Oisterwijk is een voorbeeld van een permanent living lab. Het is ontwikkeld vanuit de triple helix organisatie Midpoint Brabant, met ondernemingen, onderwijs en overheden. Joost: “Het is een breed partnernetwerk. De eindverbruiker heeft hierin geen formele rol, maar we raadplegen deze wel altijd op weg naar een oplossing. Een projectaanvraag ontstaat vaak vanuit een innovatiegedachte. Wij pakken dit dan op met bijvoorbeeld een pressure cooker. Meestal komt het neer op het beter definiëren van de vraag. Daarna bepalen we de vervolgstappen en gaan we het proces versnellen.”
Living labs in praktijk
Noud heeft al enkele living labs achter de rug. Zoals in Den Haag Zuidwest waar het draaide om de impact van sportparticipatie op het realiseren van maatschappelijke doelen. De sportdeelname was hier drastisch lager dan in andere wijken. Samen met inwoners is een nieuw sport- en beweegaanbod gecreëerd in combinatie met maatschappelijke activiteiten, zoals taallessen. In Vught heeft Noud namens Sport Service Noord-Brabant met MOVE Vught een Vitality Living Lab opgezet om samen met bewoners en stakeholders een beweegplein te ontwikkelen. Zijn stelling: ‘Living Labs werken vaak het beste als een probleem dusdanig hardnekkig is dat je een innovatieve manier nodig hebt om de impasse te doorbreken.”
Tussen leisure en society zit een dun lijntje. Er is tegenwoordig veel meer bereidheid om de connectie met de eindgebruiker te zoeken. Je moet er wel genuanceerd mee omgaan. Simon: “We hebben veel geëxperimenteerd om de waarde van kunst en cultuur voor business te bepalen. Als iets niet werkt dan gaan we links- of rechtsaf, werkt het wel dan gaan we rechtdoor. De kern: loop niet weg voor het wezensvreemde. In de onlogica zit vaak de crux.”
Mirjam vult aan: “Vanuit Brabant C brengen we vaker verschillende bloedgroepen bij elkaar. Zoals ondernemers, studenten, kunstenaars en zelfs het publiek. Dit hebben we bijvoorbeeld gedaan tijdens de Dutch Design Week. Zo’n aanpak werkt goed als je wilt experimenteren en co-creëren. Voor een echte innovatie ben je vaak al een fase verder met een oplossingsrichting. Ook moet je niet alles over laten aan de consument. Er is een artistieke laag nodig om te zorgen dat er iets verrassends ontstaat.”
Geen blauwdruk, wel basisprincipes
Voor living labs bestaat eigenlijk geen generiek procesplan. Het is altijd maatwerk. Wel zijn er bepaalde principes die een living lab kenmerken. Het gaat om een real-life setting waar de betrokken organisaties samen met de gebruikers in co-creatie aan de slag gaan om een idee of concept vorm te geven. Vaak worden meerdere technieken gebruikt om er vanuit verschillende invalshoeken naar te kijken. Het is juist de vrije vorm die een living lab zo krachtig maakt. Iedereen is er gelijkwaardig, er zijn geen machtsverhoudingen. De deelnemers geven aan wat hun droom is en gaan vanuit hun eigen ervaring mee in het proces. Ze moeten wel intrinsiek gemotiveerd en flexibel zijn, en het mag niet uitmonden in een waslijst van eisen van de gebruiker. De deelnemers aan het lab gaan samen op reis en staan open voor elkaar. Je weet nog niet waar de boot heen vaart en bent bereid bent om fouten te maken en hiervan te leren. Je zoekt naar een balans in de belangen. Een living lab is een lerend netwerk.
Organisatie
De hamvraag is: wanneer is een living lab zinvol en hoe tuig je dit dan op? Noud: “Je moet niet alles in een living lab willen stoppen. Het kost immers geld en energie, en vergt een lange adem. Een living lab werkt vaak goed bij complexere opgaven waarvoor je langs de reguliere weg moeilijk een oplossing kunt vinden. Zoals diepgewortelde problemen in de maatschappij. Je hebt wel een lab manager of expeditieleider nodig om je mee te nemen in het avontuur. Als je meedoet, moet je commitment tonen. Het is niet vrijblijvend.”
Simon vult aan: “Je wilt niet dat de deelnemers meteen in de resultaatmodus gaan zitten. Je moet het ook leuk vinden om mee te denken. Je hebt wel iemand nodig als een soort netwerkmakelaar. Een vrije actor die onafhankelijk kan bewegen en de connecties maakt. Organisaties als House of Leisure en Brabant C kunnen je helpen om die crossovers te maken en de weg te vinden in de juiste netwerken.”
Living labs worden vaak vanuit de overheid geïnitieerd als er een maatschappelijk probleem is. Mirjam: “Ook ondernemers, artiesten of gebruikers kunnen een soort lab setting creëren. Het hoeft niet per se alleen vanuit sociale innovatie. Het kan ook de ontwikkeling van een muzieklab of een mooi theaterstuk zijn. De krachten bundelen in een living lab past helemaal bij deze tijdsgeest. Zeker als het gaat om vraagstukken die te complex zijn voor één partij. Corporate ondernemingen beseffen inmiddels ook dat ze niet over alles de wijsheid in pacht hebben. Ook zij schakelen met vele partijen, waaronder in de cultuursector. De kunst is om elkaar tijdens zo’n experimenteel proces vast te blijven houden en de reis samen te volbrengen.”
Maar hoe krijg je nou iedereen zo ver om mee te doen. Joost: “Je begint met het opstellen van een kompas. Je vraagt aan alle stakeholders waar ze zich mee bezighouden, en waar ze tijd en energie in willen steken. Zo ontdek je wat de gemene delers zijn. Dit is nodig om uiteindelijk synergie en schaalgrootte te realiseren. Het is een spel van vrijheid krijgen en geven. Leisure leent zich voor nieuwe experimenten. Als je in je vrijetijdsmodus zit sta je open voor nieuwe ideeën. In Brabant is er gelukkig een grote bereidheid om samen te nieuwe wegen in te slaan.”
Van Gogh Homeland Experience
Een groot project waar House of Leisure met diverse andere partijen aan werkt is Van Gogh Homeland Experience. Dit wordt een samenhangend netwerk van betekenisvolle leisure hotspots in het Brabantse landschap, de geboortegrond van Vincent van Gogh. Joost: “We staan aan de vooravond van maatschappelijke opgaven die cruciaal zijn voor ons welzijn. Deze vormen de basis voor dit ambitieuze project. Binnenkort gaan hier verschillende ‘transitie-ateliers’ mee aan de slag, als onderdeel van het Living Lab Leisure for a Better Society. Samen onderzoeken we de veranderopgaven om de weg te bereiden naar de realisatie van deze iconische hotspots vanaf 2023.”
Fred sluit het webinar af met het antwoord op de vraag wanneer een living lab succesvol is. De panelleden zijn eensluidend: “Als de deelnemers zich eigenaar van het succes voelen en erkennen dat ook kleine stappen helpen aan een grote oplossing.”
Meer informatie?
Wil je meer informatie over living labs, kijk dan op www.enoll.org, de website van ENoLL, het European Network of Living Labs dat is opgericht door de Europese Commissie.
Wil je meer informatie over House of Leisure als living lab? Neem dan contact met ons op via info@houseofleisure.eu of bel naar 06 825 785 06 (Joost Melis – Directeur House of Leisure)
Kijk ook het hele event terug via de livestream!
