Vergeet hoe Brabant eruitziet. Want door de strijd om de schaarse ruimte is dit landschap niet lang meer houdbaar. Denk eens aan huisjes onder de heide of aan een toren vol bomen. De beroemde Schijndelse architect Winy Maas wil ons wakker schudden: onze leefwereld moet groener en duurzamer. En dat kan.
Een ‘Superduin’ met daarin een futuristisch gebouw. Zo ziet ontwerper Winy Maas het voor zich in de Loonse en Drunense Duinen. © MVRDV
Steden en dorpen dijden uit naar links en rechts, het ene na het andere distributiecentrum popte op en ook boeren hadden ruimte nodig voor hun schaalvergroting. Zo is het de afgelopen tientallen jaren in het Brabantse land gegaan. Telkens weer legde een stuk natuur het loodje. Om nog maar te zwijgen over alle stikstof die op bomen en planten neerdaalt. De natuur moet in ere hersteld worden, vindt Winy Maas.
De architect die over de hele wereld naam en faam maakt met futuristische bouwwerken – vaak met veel groen – droomt al vele jaren van Brabant als een stad gedrenkt in natuur. Nu kan hij zijn ideeën meer handen en voeten geven. Anderhalf jaar geleden stapte hij met zijn bureau MVRDV in het project waar Bredanaar Joost Melis en de Bossche Lian Duif al vijf jaar achter de schermen aan werken: Van Gogh Homeland.
Superduin over de autoweg
De bedoeling: via buitenexposities op verschillende plekken laten zien hoe het Brabantse landschap dat Vincent van Gogh honderdvijftig jaar geleden inspireerde duurzamer en groener kan. En hoe je gebouwen en natuur met elkaar kunt verweven. ,,Dat doen we door in het bestaande landschap dingen uit te vergroten”, zegt Maas. ,,Als je aan de klimaatopgave denkt, moet je groot durven denken.”
Zo heeft hij het ‘Superdak’ en het ‘Superduin’ bedacht. Waarom zouden Brabantse bedrijventerreinen met al die gigantische dozen niet deel van het landschap kunnen uitmaken? Waarom niet zo’n dak toegankelijk maken met een trap en groen of water erop, zodat het één wordt met de natuurlijke omgeving?
Ingegraven huizen
Kan het nog wilder? Jazeker. Als het aan Maas ligt, creëert hij een nieuw, supergroot duin in de Loonse en Drunense Duinen, dwars over een gebouw, misschien zelfs wel dwars over de autoweg. Om de oorspronkelijke, ecologische verbinding met de oostflank van het natuurgebied te herstellen. Of wat te denken van het ‘Heidehuis’, een aantal (vakantie)woningen ingegraven in een heidegebied. Om te onderzoeken of natuur en verblijf hand in hand kunnen gaan, zonder de groenzones aan te tasten, maar juist te versterken.
Het ‘Heidehuis’ zoals ontwerper Winy Maas bedacht heeft voor Van Gogh Homeland. © MVRDV
Of het allemaal haalbaar is, is niet zijn zorg. ,,We kunnen veel fantaseren, want het budget is nog niet duidelijk. Maar het is inderdaad wel gewaagd wat we willen”, zegt hij. Volgens Joost Melis, die al vijf jaar ‘op Europees, nationaal, provinciaal en zelfs lokaal niveau’ bezig is met de financiering van Van Gogh Homeland, wordt het sowieso ‘qua geld een omvangrijk project’.
Om de twee jaar staat telkens in een andere regio het landschap in de spotlights, te beginnen in 2025 in Tilburg en omstreken. ,,Een regio die gastheer is, moet ook bijdragen aan de financiën. En als ideeën niet aansluiten op onze visie, jammer dan, dan niet. Maar de oriënterende gesprekken die we al hebben gehad waren positief”, zegt Melis.
“We laten bezoekers de klimaatverandering voelen: de droogte, de natheid”
Winny Maas, Architekt MVRDV
Bij de eerste van die vier biënnales (tweejaarlijkse exposities) heeft Winy Maas de regie. Daarmee heeft Melis een grote naam binnengehaald, want de ontwerper van onder meer de Markthal in Rotterdam heeft normaal wereldsteden als New York, Abu Dhabi en Sydney als zijn werkterrein. Verspreid door het landschap in en rond Tilburg laat hij door verschillende makers grote stellages en bouwwerken optuigen. Een fietsroute moet de bezoeker daar langs leiden.
‘Geen moralistische boodschap’
Maas: ,,We houden hun geen moralistische boodschap voor, maar laten ze klimaatverandering voelen. De droogte, de natheid. En we tonen mogelijke oplossingen, zoals het Superduin. Sommige zullen tijdelijk van aard zijn om de discussie over een duurzame toekomst aan te zwengelen. Andere blijvend.”
Melis: ,,Het zou mooi zijn als er over tien jaar, na de vierde biënnale, nog steeds vijf, zes, zeven landmarks zijn, verspreid over Brabant.”
En dan moet er over vier jaar ook nog ergens op een prominente plek in Brabant een op zichzelf staande hoofdattractie staan, die jaarlijks 250.000 bezoekers moet gaan trekken. Die zullen het Brabantse landschap door de ogen van Van Gogh gaan ervaren. Maas en zijn team zijn betrokken bij de verhaallijn.
De Efteling haakt ook aan, maar alleen om mee te denken. Het wordt beslist geen dependance van het pretpark. ,,Zij weten hoe je een verhaal kunt verbeelden en ze hebben verstand van de techniek die erbij komt kijken”, stelt Melis. ,,Zodra het definitieve ontwerp er is, houdt onze rol op. Een exploitant moet het uiteindelijk gaan realiseren.”
‘Van Goghs tijd is vergelijkbaar met de onze’
,,Thema’s als landbouw, industrie, water en natuur, die Van Gogh regelmatig liet terugkomen in zijn schilderijen, verwerken we in de attractie.” Van Goghs tijd is vergelijkbaar met de onze, stellen Melis en Duif in een duimdikke glossy. Zoals destijds het boerenleven wedijverde met de opkomst van de industrie, staan nu, honderdvijftig jaar later, leefbaarheid en natuur onder druk. En dat heeft linksom, rechtsom gevolgen voor ons landschap.
Verdroging en stikstof zijn grote uitdagingen, maar zeker ook het intensieve ruimtegebruik. Een voorbeeld dat Melis en Duif aanhalen zijn de boomkwekers, die vooral tussen Den Bosch, Tilburg en Eindhoven veel grond gebruiken en daarmee de natuur en de biodiversiteit onder druk zetten. Ook daar heeft Maas een oplossing voor: de TuinToren. Dertien etages vol met bomen en kassen. Met speels in het hart een silhouet van het hoofd van Vincent van Gogh.
Zo zou de TuinToren in Tilburg eruit kunnen zien, met speels in het hart een silhouet van het hoofd van Vincent van Gogh. © MVRDV
Gestapelde landschappen
Wanneer, waar, en hoe komt die toren er? Het zijn vragen die meteen oppoppen. Komt-ie er überhaupt zo uit te zien? Niet per se. Maar daar gaat het volgens Maas niet om. Zo’n TuinToren moet vooral inzichtelijk maken hoeveel ruimte de bomenteelt in beslag neemt én onderzoek stimuleren naar gestapelde landschappen. Hij kan uiteindelijk uitgroeien tot een plek waar kennis en innovatie op dat gebied worden gedeeld. Maas: ,,De rol van ons bureau is op een kritische manier problemen aansnijden en oplossingen aandragen door prototypes te bedenken.”
Lukt dat wel allemaal in zo’n korte tijd? Maas: ,,Twee jaar tot de biënnale is inderdaad vrij kort. We rekenen één jaar voor onderzoek en één jaar voor het uitvoeren. Als we echt huizen onder de heide willen bouwen, zullen we daar wel iets eerder mee moeten beginnen.”
Ook al komt maar de helft uit van wat hij allemaal bedenkt, dan al wordt het Brabantse landschap de komende jaren een attractie op zich.
Joost Melis, Lian Duif en Winy Maas, de drijvende krachten achter Van Gogh Homeland. © Maarten van Helvoirt/BD
